مشرق- صالح بن وصیف، که از دشمنان اهل بیت بود، افرادی پست‎تر از خود را در زندان بر امام گماشت تا در طول شبانه روز حضرت را آزار دهند. وقتی سوال کرد زندان‌بان‌های امام عسکری علیه‌السلام در جواب صالح بن وصیف گفتند: چه بگوییم در باره کسی که روزها را روزه می گیرد و تمام شب را به عبادت به سر می‌آورد و جز به عبادت سخنی نمی‌گوید و جز به عبادت به کاری نمی‌پردازد.

متن حدیث:

زندان‌بان‌های امام عسکری علیه السلام در جواب صالح بن وصیف گفتند: ما نَقولُ فی رَجُلٍ یَصومُ نَهارَهُ و یَقُومُ لَیلَهُ کُلَّهُ، لا یَتَکلَّمُ و لایَتَشاغَلُ بِغَیرِ العِبادَةِ؛

 با بررسی اطلاعات و اخبار اسلامی به‌خصوص در خصوص سیره و تاریخ زندگی ائمه اطهار علیهم السلام با این موضوع مواجه می‌شویم که اخبار درباره ائمه اولی بسیار بیشتر از امامان آخر علیهم السلام است. به عنوان مثال حجم اطلاعات درباره تاریخ زندگی و سیره حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام چندین برابر اطلاعات درباره امام حسن عسکری علیه السلام است که خود، پرسش مهمی را در ذهن‌ها ایجاد می‌کند که چرا تاریخ نویسان، رجال و ثبت‌کنندگان حدیثی که شاهد زندگی آن حضرت بوده‌اند، کمتر درباره ایشان اطلاعات را ثبت و ضبط کرده‌اند؛ به طوری که امروز نه‌تنها اخبار کمی درباره زندگی امام عسکری علیه السلام در دست داریم، بلکه حتی تعداد احادیثی که از آن حضرت نقل شده بسیار محدودتر از سایر ائمه است.

خبرگزاری تسنیم برای یافتن پاسخ این پرسش اساسی و تحلیل اوضاع ی و اجتماعی زمان مام حسن عسکری علیه السلام و شیوه‌های ارتباط مردم با آن حضرت، گفت‌وگویی با قاسم تبریزی، کارشناس تاریخی انجام داده است. آن طور که این پژوهشگر تاریخی توضیح می‌دهد، در زمان امامت امام حسن عسکری علیه السلام هرچند آن حضرت تحت کنترل نیروهای نظامی بودند، اما دربار بنی‌عباس متشنج بود و دعوا بر سر در دست گرفتن قدرت، موجب می‌شد مأموران امنیتی هم توجه خود را به قدرت معطوف کرده و در کنترل اوضاع، سستی کنند. امام که مترصد اوضاع بودند، از هر فرصتی برای پیشبرد اهداف اسلام استفاده می‌کردند.

در این اوضاع هرج و مرج به وجود آمده بود و درنهایت حتی نیروهای نظامی تلاش می‌کردند در دعوای بر سر قدرت، جایگاهی برای خود کسب کنند و به مال و مقامی برسند. این رویکرد باعث می‌شد افراد در کارها و امور محوله کم‌کاری و سهل‌انگاری کنند. یکی از اخبار بسیار مهمی که امام حسن عسکری علیه السلام با بهره‌برداری از اوضاع متشنج به اطلاع مردم در طول تاریخ رساندند، موضوع مهم ولادت امام دوازدهم حضرت صاحب‌امان علیه السلام بود. به طوری که وقتی کنترل‌ها را بر بیت خود کمتر می‌دیدند، وکلا و افراد مورد اطمینان که جایگاه مورد اعتماد برای امام و مردم بودند، وارد خانه آن حضرت شده و امام دوازدهم علیه السلام را در آن زمان خردسال بودند، مشاهده کرده و خبر تولد پر از خیر و برکت ایشان را به مردم رساندند.

وقتی تاریخ اسلام را مرور می‌کنیم، به اطلاعات متنوع و مهمی درباره سیره و زندگی ائمه اطهار علیهم السلام دست پیدا می‌کنیم؛ اما در یک رویکرد کلی این طور به نظر می‌رسد که ما اطلاعات بیشتری درباره امامان اولی داریم. در حالی که در خصوص سیره و منش ائمه آخری و ازجمله درباره امام هادی و امام حسن عسکری علیه السلام اطلاعات کمتری وجود دارد. دلیل این اتفاق چیست؟

برای رسیدن به علت و چرایی اطلاعات نسبتاً خوب درباره ائمه اولی و اطلاعات محدود درباره ائمه آخری باید به زمان زندگی، اوضاع ی و اجتماعی و محدودیت‌های امامان معصوم علیهم السلام در زمان زندگی ایشان توجه کنیم. به عنوان مثال وقتی به زمان زندگی حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که هرچند آن حضرت دشمنانی داشته‌اند اما به هر حال موقعیت ایشان به عنوان شخصیتی که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، ایشان را به عنوان ولی و امام مردم معرفی کرده‌اند، ویژه است.

امام علی علیه السلام در مقام مولای متقیان و امیر مؤمنان مدت زمانی هم در منصب خلافت حکومت کردند و از آنجایی که رهبری و هدایت مردم جامعه بر عهده ایشان قرار گرفته بود، مشخص است که اطلاعات و اخبار درباره منش و روش آن حضرت ثبت شده است. حتی وقتی اطلاعات درباره زندگی امام علی علیه السلام را مرور می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که اخباری که در خصوص زمان خلافت آن حضرت، یعنی در مدت چهار سال و نه ماه خلافت ایشان در دست داریم، چندین برابر اخباری است که از آن حضرت در زمان قبل از خلافت وجود دارد. چون اساساً خلافت موقعیتی بوده که منش و روش خلیفه را مورد توجه مردم قرار داده و باعث شده عده‌ای آن را ثبت و ضبط کنند.

محدود شدن فعالیت ی ائمه اطهار علیهم السلام

با این توضیحات، آیا می‌توان نتیجه گرفت که چون ائمه اطهار علیهم السلام از منظر ی فرصت و موقعیت فعالیت نداشته‌اند، اطلاعات درباره سیره و زندگی ایشان محدود است؟

بله. به هر حال ائمه اطهار علیهم السلام از طرف دشمنان خود از حضور در منصب حکومت و فعالیت ی منع می‌شدند. در حالی که اگر دشمنان این طور با اسلام دشمنی نمی‌کردند و امامان معصوم و رهبران بر حق مردم در طول تاریخ فرصت و موقعیت فعالیت در تمام زمینه‌ها ازجمله فعالیت ی را داشتند، حتماً امروز ما اطلاعات و خبرهای بیشتری درباره فعالیت آن‌ها داشتیم.

این در حالی است که با مرور تاریخ به این نتیجه می‌رسیم که امامان معصوم علیهم السلام از طرف دشمنان اسلام به شدت در محدودیت و تنگنای اطلاعاتی و حتی معاشرت قرار داشتند. به طوری که حتی آمد و رفت ها در خانه امام هادی و امام حسن عسکری از سوی مأموران دستگاه حکومت به شدت کنترل می‌شد. در چنین اوضاعی مشخص است که سیره و منش آن بزرگان نمی‌توانسته مورد توجه مردم قرار بگیرد و در نتیجه اطلاعاتی که ما امروز از سیره ایشان در دست داریم محدود است.

به عنوان مثال وقتی دوره امام جواد علیه السلام تا امام حسن عسکری علیه السلام را مرور می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که با حجم محدودی از اطلاعات و اخبار درباره زندگی و سبک زندگی ایشان مواجه هستیم. دلیل این محدودیت در محدود فعالیت ایشان توسط دستگاه‌های حکومت مربوط است. در حقیقت همان اندازه که دستگاه حکومت در زمان زندگی آن بزرگان سعی می‌کرد ارتباط ایشان با مردم را محدود کند، به همان اندازه موجب می‌شد اطلاعاتی که از ایشان برای آیندگان به جای می‌ماند، محدود شود.

شهادت در جوانی

نکته دیگری که درباره زندگی ائمه آخری و ازجمله امام حسن عسکری توجه را جلب می‌کند، آن است که ایشان معمولاً عمر کوتاهی داشته‌اند و در سنین کم توسط حکومت زمان خود به شهادت رسیده‌اند. این موضوع تا چه اندازه در محدود بودن اطلاعات درباره سبک ایشان تأثیر داشته است؟

این نکته که امام حسن عسکری علیه السلام در سن ۲۸ سالگی یعنی در دوران جوانی به شهادت رسیده‌اند، دلیل دیگری بر محدود بودن اطلاعات درباره زندگی و منش ایشان است. هرچند که می‌دانیم اگر آن حضرت توسط حکومت جور زمان خود به این اندازه مورد آزار و کنترل رفت و آمدها با شیعیان و سایر مردم قرار نمی‌گرفتند، حتماً امروز ما خبرهای بیشتری درباره زندگی ایشان در دست داشتیم؛ اما در عین حال همین موضوع که آن حضرت در سن جوانی به شهادت رساندند، عامل دیگری است که تاریخ را تحت تأثیر خود قرار داده است.

به هر حال با شهادت آن حضرت نه تنها مردم در آن دوران از وجود سراسر خیر و برکت آن حضرت محروم شدند، بلکه انسان‌ها در طول تاریخ نیز نتوانستند آن طور که باید از سیره آن حضرت درست گرفته و بهره‌مند شوند. درواقع کسانی که عامل شهادت امام حسن عسکری علیه السلام شده‌اند، تنها به آن حضرت و خانواده ایشان ظلم نکردند، بلکه عامل جنایتی در حق انسان‌ها در طول تاریخ شده‌اند.

زندگی در منطقه نظامی

محدود بودن رجوع مردم به امام حسن عسکری علیه السلام و رفت و آمد در خانه آن حضرت، به لقب ایشان تحت عنوان عسکری» ارتباطی دارد که خود دلیلی برای کم بودن اطلاعات درباره زندگی و سیره آن حضرت است. چرا چنین لقبی به آن امام داده شده است و چرا عموماً در ادامه نام مبارک آن حضرت، لقب ایشان هم عنوان می‌شود؟

لقب عسکری» اشاره‌ای به دوران زندگی امام یازدهم ما دارد. عسکری در لغت به معنای نظامی است و از آنجایی که امام در زمان زندگی خود تحت کنترل نیروهای نظامی دستگاه بنی‌عباس بودند و حتی در شهر سامرا که در آن دوران شهری نظامی محسوب می‌شد، زندگی می‌کردند به آن حضرت لقب عسکری داده شده است. هر بار این لقب را در ادامه نام مبارک آن حضرت می‌آوریم، در حقیقت اشاره‌ای به شرایط زندگی و کنترل‌های نظامی مربوط به زندگی ایشان داریم.

همین موضوع باعث می‌شود تا ما به عنوان شیعیان آن حضرت هیچ‌گاه از یاد نبریم که امام ما برای هدایت و رهبری مردم در طول تاریخ چه رنج‌هایی را تحمل کردند. به طوری که از زندگی آرامی که می‌توانستند در شهر رسول خدا صلی‌الله علیه و آله داشته باشند، محروم شده و به شهری نظامی تبعید شدند.

شبکه وکالت در زمان امام عسکری علیه السلام

در چنین اوضاعی که ترسیم کردید، مردم از چه طریقی با امام حسن عسکری علیه السلام ارتباط برقرار می‌کردند؟ به هر حال ما اطلاعات، اخبار و احادیثی از آن امام بزرگوار در دست داریم. با توجه به کنترل‌های شدید نیروهای نظامی بر زندگی آن حضرت، کانال انتقال این اطلاعات و روایت‌ها کجا بوده است؟

دقت داشته باشید که امام حسن عسکری علیه السلام در حقیقت شبکه گسترده‌ای از وکالت را از سوی پدران و اجداد بزرگوار خود به ارث برده بودند که مسیری برای انتقال اخبار و احادیث و امور اسلامی از سوی امام به مردم بود. حتی مردم در سراسر امت اسلامی از طریق همین شبکه وکالت با امام زمان خود ارتباط برقرار کرده و سؤالات خود را پرسیده، وجوهات شرعی را پرداخت کرده و یا کمک‌های مالی و فکری دریافت می‌کردند.

شبکه وکالت شبکه‌ای بود که از زمان امام سجاد علیه السلام راه‌اندازی شده و در دوران ائمه بعدی به خصوص به امام محمدباقر و امام صادق علیهماالسلام گسترده‌تر شده بود. در حقیقت ائمه اطهار علیهم السلام برای اینکه با مردم در سرزمین‌ها و شهرهای دیگر ارتباط برقرار کنند، تعدادی از افراد مورد وثوق و اطمینان خود را به عنوان وکیل به آن مناطق می‌فرستادند. این افراد که از آن‌ها با عنوان وکلا یاد می‌شود، کانال ارتباطی میان امام و مردم بودند.

مردم هر سؤالی داشتند از طریق ایشان با امام در میان گذاشته و جواب می‌گرفتند. حتی تبادل اخبار و اطلاعات در زمینه امور دیگر از این طریق انجام می‌شد. به این صورت دیگر نیازی نبود تا مردم از سرزمین‌ها و شهرها و روستاهای دوردست خود را به امام رسانده و از ایشان کمک دریافت کنند. بلکه وکلا این مسئولیت را بر عهده داشتند. از طرف دیگر وکیلان دیگری هم در سایر نقاط مستقر بوده و از طریق واسطه‌هایی به امام دسترسی پیدا می‌کردند.

در زمان امام حسن عسکری علیه السلام نیز همین شبکه وکالت برقرار بود. این وکلا در قالب افراد ساده‌ای مانند خرمافروش به خانه امام رفت و آمد می‌کردند و با وجود مراقبت‌های شدید نظامی، در چنین پوشش‌هایی سؤالاتی از امام می‌پرسیدند و گاهی نامه‌ها و اموالی را که در خمره‌های روغن پنهان کرده بودند به آن حضرت می‌رساندند و پاسخ‌ها را هم با همین وسیله دریافت می‌کردند. به این طریق ارتباط امام با مردم از چشم نیروهای نظامی بنی‌عباس مخفی می‌ماند.

شیوه مخابره خبر میلاد پر خیر و برکت امام دوازدهم علیه السلام

می‌دانیم که در زمان امامت امام حسن عسکری علیه السلام هرچند آن حضرت تحت کنترل نیروهای نظامی بودند، اما دربار بنی‌عباس متشنج بود و دعوا بر سر در دست گرفتن قدرت، موجب می‌شد مأموران امنیتی هم توجه خود را به قدرت معطوف کرده و در کنترل اوضاع، سستی کنند. امام چگونه از این اوضاع متشنج بهره می‌بردند؟

امام حسن عسکری علیه السلام مترصد اوضاع بودند و از هر فرصتی برای پیشبرد اهداف اسلام استفاده می‌کردند. همان طور که در سؤال اشاره کردید دستگاه حکومت بنی‌عباس دچار مشکلاتی شده بود و علاقه شدید عموزادگان بنی‌عباس به قدرت همان طور که در زمان امام رضا علیه السلام وجود داشت، در دوران بعدی تا زمان امام حسن عسکری علیه السلام هم ادامه پیدا کرده بود. به طوری که جنجال بر سر قدرت وجود داشت.

در این اوضاع هرج و مرج به وجود آمده بود و در نهایت حتی نیروهای نظامی تلاش می‌کردند در دعوای بر سر قدرت، جایگاهی برای خود کسب کنند و به مال و مقامی برسند. این رویکرد باعث می‌شد افراد در کارها و امور محوله کم‌کاری و سهل‌انگار کنند. در نتیجه اوضاع تا اندازه‌ای به نفع شیعه رقم می‌خورد. به طوری که مأموران حکومت که توجه خود را به سمت قدرت و دستگاه حکومت و درباره برده بودند، در کنترل امام حسن عسکری علیه السلام ساده‌انگاری و سهل‌انگاری می‌کردند.