اشاره: از سال ۱۳۷۱ شمسی، هفته اول ماه محرم الحرام به نام هفته "احیای امر به معروف و نهی از منكر" به‌منظور یادآوری اصلی‌ترین هدف قیام امام حسین(ع) نامگذاری شده است. از پیام‌های سالار شهیدان در نهضت عاشورا نشر امر به معروف و نهی از منكر بود. خداوند در سوره‌ی لقمان» وقتی كه حكمت را معنا كرد و حكیم را معرّفی نمود و لقمان را به وصف صاحب حكمت ستود، فرمود: چنین انسان حكیمی به فرزندش نصیحت حكیمانه كرد و گفت: وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»(لقمان/۱۷).

معروف» یعنی چیزی كه عقل و نقل (قرآن و روایات) او را به رسمیّت می‌شناسند؛ بر خلاف منكر» كه پیش عقل و نقل، نكره و ناشناس است و او را به رسمیّت نمی‌شناسند. حضرت لقمان فرمود: امر به معروف، عزم می‌خواهد و مصائب و رخداد‌های تلخ به همراه دارد و باید در آن صبر پیشه كرد. این فریضه، از جایگاه قدرت سخن گفتن لازم دارد، و به این جهت بحث امر به معروف و نهی از منكر در كتاب های فقهی در بخش جهاد مطرح شده است.

موضوع شناسی فریضه امر به معروف و نهی از منکر

كسی كه ندانسته گناه می‌كند، مورد امر به معروف نیست؛ بلكه باید او را به حكم شرعی آگاه كرد و به او فهماند كه عمل وی حرام است و این كار، وظیفه‌ی عالمان دین، دانش‌پژوهان، آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامی و مانند آن است. امّا كسی كه می‌داند فلان كار گناه است و عالماً، عامداً، مرتكب آن می‌شود، مورد امر به معروف و نهی از منكر است و در این جا باید از موضع قدرت برخورد نمود و جلوی تبهكار را گرفت و چنین كاری نیازمند عزم است. از این رو، به عنوان واجب كفایی مطرح است كه مسؤولیت همگان را به همراه دارد.

همه‌ی مردم موظّفند كه از جایگاه قدرت، جلوی زشتی‌ها را بگیرند؛ لیكن آن بخش‌های حسّاس اجرای این فرمان الهی مانند ضرب و جرح، به دست هیأت حاكمه است. چرا که فریضه‌ی امر به معروف و نهی از منكر با حدّ و تعزیر فرق جوهری دارد. در امر به معروف به انجام كار فرمان می‌دهند و در نهی از منكر جلوی كار زشت را می‌گیرند و به عامل آن می‌گویند: این كار خوب را انجام بده یا كار بد را نكن، ولی در حدّ و تعزیر، شخص بزهكار را تنبیه می‌كنند كه چرا فلان كار قبیح را مرتكب شدی؟ از این رو، چنین كاری به عهده‌ی مسؤولان قضای شرعی است؛ بر خلاف امر به معروف و نهی از منكر كه وظیفه‌ی همگان است، نه خصوص قاضی. بنابراین، سؤال از این كه چرا منكر را انجام دادی، مربوط به دستگاه قضاست؛ ولی فرمان انجام یا ترك كار، مربوط به امر به معروف و نهی از منكر است كه عزم عمومی می‌طلبد.

امر به معروف و نهی از منکر؛ نماد حیثیت اجتماعی مسلمانان

حضرت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: هیچ كس نباید در جامعه‌ی اسلامی از خود سلب مسؤولیت كند و بگوید: به من چه! یا دیگری را مسؤول نداند و به او گوید: به تو ربطی ندارد و با مال خودم گناه می‌كنم و بزه و تباهی مربوط به خودم است. آن‌حضرت فرمودند: مسؤولیت عمومی برای آن است كه انسان دارای حیثیّت جمعی است. انسان، هم حیثیّت فردی و هم حیثیّت اجتماعی دارد و چون حیثیّت جمعی دارد، به دیگران وابسته است.

آنگاه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از باب تشبیه معقول به محسوس، جریان امر به معروف و نهی از منكر را چنین تبیین كردند: افراد جامعه مانند سرنشینان یك كشتی‌اند كه با آب و خطر مرگ و غرق شدن روبه روست. اگر یكی از مسافران این كشتی به همراه خود تیشه‌ای ببرد و بر اثر غفلت با آن تیشه زیر صندلی خود را سوراخ كند و در برابر اعتراض دیگران به وی كه چه می‌كنی، بگوید: زیر صندلی خود را سوراخ می‌كنم و به شما ارتباطی ندارد و افراد ساده‌لوح هم كاری به او نداشته، بگویند: زیر صندلی خود را با تیشه‌ی خود سوراخ می‌كند و كاری با ما ندارد و او را رها كردند، زیر صندلی او شكاف برمی‌دارد و از شكاف آن، آب دریا وارد كشتی می‌شود و تعادل آن را به هم می‌زند؛ آنگاه كشتی به همراه همه‌ی مسافران خود به كام دریا فرو خواهد رفت و همگان می‌میرند.

امّا اگر به او بگویند: اگر می‌خواهی زیر صندلی خود را سوراخ كنی، برو در جایی زندگی كن كه در آن جا تنها باشی و تنها زندگی كنی. كره‌ی زمین زندگی‌اش جمعی است؛ چون اگر چنین كاری كردی آب دریا به درون كشتی می‌آید و همه را به كام مرگ فرو می‌برد. بنابراین، اگر تیشه را از دست او گرفتند، همگان نجات می‌یابند؛ وگرنه همه می‌میرند. اگر مردم بگویند: به ما ربطی ندارد، همه هلاك می‌شوند؛ امّا اگر بگویند: ما مسؤولیم و با عزم تیشه را از خراب كار بگیرند، در این صورت همگان به ساحل مقصد و مقصود می‌رسند.

امر به معروف و نهی از منکر؛ راهکار تخلُّق بأخلاق الله

حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) برای آشنا كردن انسان‌ها با این فضیلت می‌فرماید: مگر نه آن است كه شما مأمورید به اخلاق الهی متخلّق شوید و مگر نه آن است كه به همه‌ی ما گفته اند: تَخَلَّقُوا بِاَخْلاقِ اللّه»(بحار الأنوار، ج61، ص129). یكی از اخلاق‌های الهی همین امر به معروف و نهی از منكر است؛ إنَّ الأمرَ بِالمَعروفِ و النَّهیَ عَنِ المُنكَرِ، لَخُلُقان مِن خُلُقِ اللّهِ»(همان، ج100، ص89).

سپس امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمودند: اگر می‌ترسید با امر به معروف و نهی از منكر، گرفتار مرگ زودرس شوید، این چنین نیست؛ چون امر به معروف و نهی از منكر نه رزق را كم می‌كند، نه عمر انسان را؛ لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ»(بحار الأنوار، ج32، ص24). این دو خصلت ممتاز در وصیّت‌نامه‌ی معروف آن‌حضرت (علیه السلام) به حسنین (علیهماالسلام) و سایر مخاطبان آمده است: لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْكَرِ أَوْ لَیُسْتَعْمَلَنَّ عَلَیْكُمْ شِرَارُكُمْ فَیَدْعُو خِیَارُكُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ»(الكافی، ج5، ص56)؛ یعنی اگر شما امر به معروف و نهی از منكر را ترك كنید، دیگران حكومت را به دست می‌گیرند.

از این جا معلوم می‌شود كه امر به معروف و نهی از منكر، جنبه‌ای دارد كه نمی‌گذارد ت‌بازان وارد صحنه شوند. اگر امر به معروف و نهی از منكر ترك شود، افراد شرور والی مردم می‌گردند؛ آنگاه ولایت فقیه عادل مطرح نخواهد بود، بلكه سرپرستی سفیه و فاسق پذیرفته می‌شود. در این حال، مردانِ برجسته دعا می‌كنند و مستجاب نمی‌شود.

آن‌حضرت (علیه السلام) در خطبه‌ی قاصعه فرمودند: خداوند تبهكاران گذشته را لعنت نكرد، مگر به سبب ترك امر به معروف و نهی از منكر؛ لَمْ یَلْعَنِ الْقَرْنَ الْمـاضِىَ بَیْنَ اَیْدیكُمْ اِلاّ لِتَرْكِهِمُ الاَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنْكَرِ»(نهج البلاغه، خطبه193). آن‌حضرت (علیه السلام) پس از روشن كردن معنای امر به معروف كه از اخلاق الهی است و بیان اینكه باید به آن متخلّق شد و انجام آن بار منفی ندارد، شؤون امر به معروف و اقسام آن را چنین ذكر فرمودند: امر به معروف و نهی از منكر دارای درجاتی است؛ اگر كسی كار زشتی و گناهی را عالماً و عامداً انجام داد، باید قلباً از آن منزجر بود و با زبان از او انتقاد كرد و فرمان به ترك آن عمل داد و در نهایت، جلوی عمل بد را گرفت. اگر كسی هر سه كار را نكرد، یعنی هر سه وظیفه را با هم انجام نداد، دست كم دو كار را انجام دهد: یكی انزجار قلبی و دیگری امر زبانی. اگر این را هم محقّق نكرد، دست كم انزجار قلبی داشته باشد و اگر كسی هیچ یك از این سه كار را نكرد، او جنازه ای است متحرك و عمودی كه در بین زندگان به سر می‌برد؛ فَذَلِكَ مَیِّتُ الْأَحْیَاءِ»(بحار الأنوار، ج97، ص82). پس مردم چهار دسته اند: یا مُرده‌اند، یا زنده‌هایی هستند كه در یكی از مراتب سه‌گانه‌ی آمران به معروف و ناهیان از منكر قرار دارند.

امر به معروف و نهی از منکر؛ شعبه‌ای از جهاد

آنگاه حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: جهاد شعبه‌ها و پایه‌هایی دارد كه یكی از آن‌ها امر به معروف است. جهاد مراتبی دارد كه بعضی برتر از دیگری است و كسی كه قلبش از منكر منزجر است و زبان او به انجام خوبی و ترك بدی فرمان می‌دهد و نیز با دست وعمل از ارتكاب زشتی جلوگیری می‌كند، در بالاترین مرحله‌ی جهاد است؛ چون جهاد در راه خدا شامل امر به معروف و نهی از منكر است و خود امر به معروف هم از اقسام جهاد است و درجاتی دارد كه درجه‌ی برین آن نسبت به درجات نازل آن افضل است و تفوق دارد؛ یعنی مرحله‌ی عالی جهاد نسبت به مرحله‌ی وسط یا نازل جهاد فضیلتی دارد.

از این جاست كه در كلمات قصار حضرت علی (علیه السلام) چنین آمده است: جهاد در راه خدا نسبت به امر به معروف، مانند آب دهان است در برابر دریا؛ یعنی آن جهاد نرم در برابر این جهاد شدید و سخت، چنین است. هر دو جهادند؛ امّا یكی بالاتر از دیگری است.(نک: شكوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی(تألیف آیت الله جوادی آملی)، ص۱۰۹- ۱۱۵)[ایجنا]

سید حسن نصرالله: علامه العاملی از هواداران همیشگی انقلاب اسلامی ایران بود/ برخی برای دشنام دادن‌های زشت پول دادند/ ما هنوز برگ‌های برنده خود را رو نکرده‌ایم/نقش آمریکا در شرایط فعلی لبنان/راهپیمایی اربعین، امام حسین (ع) را به جهانیان معرفی می‌کند/ لبنان اکنون با خطرهای واقعی مواجه است/ مردم تحمل مالیات جدید را ندارند/شهادت فرزندم برای حزب الله صداقت را به ارمغان آورد

فلسفه و تاریخچه پیاده روی اربعین حسینی/احیای مجدد پیاده روی اربعین توسط«شیخ میرزا حسین نوری»/نشانه‌های مومن چیست؟/اهمیت پاسداشت و بزرگداشت روز اربعین حسینی در نگاه رهبر انقلاب وآیت الله بهجت/بازتاب پیاده‌روی اربعین در جهان+تصاویر زیبا

ریشه تاریخی اربعین/حضور جابر در کربلا/بازگشت اسیران/الحاق سرمطهر به بدن/راهپیمایی وانتفاضه اربعین